Baş Dönmesi – Vertigo Nedir?
“Baş dönmesi” ya da yaygın olarak kullanılan “vertigo” terimi bir hastalık ismi olmayıp farklı nedenlerle oluşabilen bir patolojinin belirtisidir ve hastalar tarafından dengesizlik, sersemlik, göz kararması hafif ya da şiddetli dönme gibi farklı şekillerde ifade edilebilir.
Pek çok farklı etkene bağlı olarak hafif dengesizlikten çok şiddetli dönme hissine kadar değişen şiddetlerde şikâyet oluşabilmektedir. Baş dönmesi tek şikâyet olarak izlenebileceği gibi bulantı, kusma, işitme kaybı ve veya kulak çınlaması gibi şikayetlerle birlikte de izlenebilir.
Kulağın dış, orta ve iç kulak olmak üzere üç bölümü vardır. Dış ve orta kulak yapıları ses dalgalarını toplayıp gücünü artırarak iç kulak sıvısına aktarma görevi görürler. İşitme ve denge merkezlerinin bulunduğu iç kulak kulak kemiği içinde yerleşmiş olup içerisindeki farklı bölmelerde iç kulak sıvıları (endolenf ve perilenf) bulunmaktadır. İşitme ve denge sinirlerinin algılayıcı hassas sinir uçları ve sinir hücreleri bu sıvılarla sürekli temas halindedir. İç kulağa ulaşan ses dalgaları burada iç kulak sıvıları içinde iletilerek sinir uçlarını uyarır ve elektrik uyarısı oluşmasını sağlar. Baş hareketleri ile oluşan iç kulak sıvısı hareketleri de iç kulaktali hassas denge siniri yapılarını uyarırlar. Bu uyarının işitme ve denge sinirleri ile beyine iletilmesi ile işitme ve denge fonksiyonları gerçekleşir.
Dengenin Sağlanması
Denge sistemi bir merkez ve üç farklı algılayıcı sistemden oluşmuştur. Beyin, gözlerden, iç kulaktaki denge merkezlerinden ve kas, eklem ve tendonlardan sürekli olarak iletilen vücut pozisyonu ile ilgili bilgileri toplayıp işleyen bir merkez görevi görür ve dengenin sağlanmasından sorumludur. Bu üç sistem birbirinden bağımsız olarak çalışır ve hep birlikte vücut dengesinin korunmasında işlev görürler. Gözler çevreden gelen görüntüleri beyine ileterek vücudun çevreye göre pozisyonu hakkında bilgi sağlarken kas, tendon ve eklemlerden gelen sinyaller beyine başın vücuda göre pozisyonu hakkında bilgi iletir.
İç kulak denge sistemi ise dönme şeklindeki hareketleri algılayan yarım daire kanalları ve doğrusal hareketleri algılayan vestibül adı verilen iki farklı bölümden oluşmuştur. İçi sıvı ile dolu olan bu iki bölüme birlikte “labirent” adı verilir. Baş hareket ettiğinde iç kulaktaki sıvı da hareket eder ve bu hareketin şekline ve yönüne göre uyarılan farklı sinir uçları beyine başın hareketini bildiren sinyaller gönderir.
Baş Dönmesi-Vertigo Nasıl Oluşur?
Her iki taraftaki labirentlerde yer alan denge organları sürekli olarak birbirlerine tam simetrik sinyaller üretirler. Başın dönmesi ile oluşan sinyaller yarım daire kanallarında, öne arkaya ya da yukarı aşağı yöndeki doğrusal hareketler ise vestibülde uyarı oluşturur. Vestibüldeki denge merkezlerinde yer alan hücrelerin üzerinde yapışık bulunan kalsiyum karbonat kristallerinin yer çekimine bağlı olarak pozisyon değiştirmesi baş hareketinin yön ve şiddetinin algılanmasını sağlar.
Bir iç kulaktaki denge merkezi bozuk çalıştığında beyne giden sinyallerdeki simetri bozulur ve bu durum dengenin bozulduğu hissini yaratırken beyinden göz kaslarına giden uyarılar gözlerin istemsiz hareketlerine (nistagmus) neden olur. Gözlerin bu hareketleri ile görme alanının hareket etmesi hastada çevresinin ya da kendisinin döndüğü şeklinde yalancı bir hareket algısı oluşturarak “baş dönmesi – vertigo” şikayetine neden olur.
Hareketleri algılayan bütün merkezlerinden gelen bilgiler, beyincikte oluşan düzeltici refleksler ve beyinde oluşan istemli cevapların birleşimi ile vücut kaslarına dengeyi korumaya yönelik hareketleri yaptıracak sinyaller gönderilir. Beyin, beyincik ve beyin sapında yer alan denge merkezleri iç kulaktan gelen asimetrik sinyallere zamanla adapte olarak bunlardan etkilenmeme özelliğine sahiptir. Bu özellik nedeni ile baş dönmesine neden olan bazı hastalıklarda ya da normal şartlarda dengesizlik yaratabilecek bazı spor faaliyetlerinde uygun egzersizlerle adaptasyon sağlanarak dengesizliğin giderilmesi ya da önlenmesi mümkün olabilmektedir.
Baş Dönmesi Tipleri
Dengenin sağlanmasında rol oynayan merkezlerden herhangi birinde sorun olması baş dönmesi, dengesizlik, sersemlik gibi belirtilerin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir.
İç Kulak Hastalıkları
İç kulak kaynaklı denge bozuklukları iç kulak sıvısının basıncında oluşan değişikliklere, sıvının uygunsuz hareketlerine ya da doğrudan denge merkezlerinin ve veya denge sinirlerinin etkilenmesine bağlı olarak meydana gelir.
İşitme ve denge sinirinin hassas uçları iç kulakta işitme ve denge merkezlerinin aynı sıvıyı (endolenf) içeren farklı kısımlarında sonlanmaktadır. Bu sıvının dolaşımı, basıncı ya da içeriğinde meydana gelen değişiklikler sinir uçlarında uyarı oluşturarak akut, kronik ya da tekrarlayan, beraberinde işitme şikâyeti de olan ya da olmayan baş dönmelerine neden olmaktadır.
İç kulağın kan dolaşımında bozulma yapan ya da denge sinirini etkileyen diğer problemlerde de benzer şikâyetler oluşmaktadır
Beyin İle İlgili Hastalıklar
Beynin denge organlarından kendisine ulaşan sinyalleri yorumlama ve uygun yanıtları oluşturma becerisinin bozulması sonucunda meydana gelir. Birlikte işitme kaybı ve veya çınlama da izlenebilir. Bu problemler ileri yaşa, damar tıkanmaları ya da spazmlarına, alerjik ya da metabolik hastalıklara, iyi ve kötü huylu tümörlere bağlı olarak oluşabilirler.
Aşırı stres, panik atak, depresyon, gerginlik gibi durumlarda da benzer şikâyetler oluşabilir. Bu tür problemlerde dengesizlik ile birlikte baş ve kulaklarda dolgunluk ve basınç hissi de bulunabilir.
Boyun Hastalıkları
Boyundaki kaslardan beyin sapındaki denge merkezlerine gönderilen ve dengenin sağlanmasında önemli rol oynayan pozisyon bilgisi sinyallerinin bozulması sonucunda dengesizlik oluşabilmektedir. Travmalar, boyun omurlarındaki eklem hastalıkları ya da boyundaki sinirlere bası sonucunda boyun adalelerinde oluşan spazmlar boyundan beyine gönderilen pozisyon sinyallerinde anormalliklere ve sonuçta denge bozukluğuna neden olabilmektedir.
Görme Bozuklukları
Görme kusurları ya da göz kaslarındaki hastalıklara bağlı oluşan istemsiz göz hareketleri nedeni ile gözlerden denge merkezlerine ulaşan bozuk sinyaller diğer denge algılayıcı yapılardan gelen sinyaller ile uyum içinde olmadığında meydana gelen sinyal uyumsuzluğu baş dönmesine neden olabilmektedir. Bu sırada sinir sisteminde oluşan diğer uygunsuz uyarılara bağlı olarak terleme, bulantı, kusma gibi şikayetler de izlenebilmektedir.
İç Kulak Kaynaklı Baş Dönmelerinde Bulgular
İç kulak fonksiyonlarını ve veya iç kulağın merkezi sinir sistemi ile bağlantılarını etkileyen hastalıklar baş dönmesi, işitme kaybı, kulak çınlaması gibi belirtilere neden olurlar. Bu belirtiler etkilenen fonksiyonlara göre tek başına ya da birlikte görülebilirler. Baş dönmesi, çok şiddetli dönme hissi, dengesizlik ya da sersemlik şeklinde olabilir. Şikâyetler sürekli ya da aralıklı olabilir ve genellikle baş hareketleri ile şiddetlenir. Sıklıkla bulantı ve kusma da izlenir ancak iç kulak kaynaklı baş dönmelerinde şuur kaybı oluşmaz. İç kulak fonksiyon bozukluğunun başlıca sebepleri, yerçekimini algılayan kristallerin serbestleşmesi, en sık viral kökenli olmak üzere enfeksiyonlar, kan dolaşımının bozulması, iç kulak sıvılarında basıncın değişmesi, sinir iltihapları, travmalar, ilaçlar ya da tümoral kitlelerdir.
Tanıda en önemli unsurlar ayrıntılı bir hikâye ve muayenedir. Çoğu hastada işitme ve denge testlerinin yapılması gerekir. Bu aşamalar sonrasında tanı konulamayan hastalarda radyolojik değerlendirmeler hormonal ve metabolik hastalıklara ve alerjiye yönelik testler, nörolojik değerlendirme ve testler de gerekebilmektedir.
Bu değerlendirmeler sonucunda öncelikle altta yatan ciddi ya da hayati tehlike oluşturabilecek bir patolojinin olup olmadığı ortaya konulmaktadır. Tüm bu tetkiklerin sonuçları tanıyı takiben uygun tıbbi ya da cerrahi tedavinin seçilmesinde yardımcı olmaktadır
Kan Dolaşımı İle İlgili Hastalıkları
İç kulak denge organlarını etkileyen damar spazmı, damar tıkanması ya da yırtılma ve kanama şeklindeki dolaşım bozuklukları baş dönmesi, işitme kaybı ve kulak çınlamasına neden olabilir.
Damar spazmına bağlı baş dönmeleri genellikle ani başlar ve tekrarlayıcı karakterlidir. Sinirsel yorgunluk, duygusal stresler, bazı ilaçlar, nikotin ve kafein damar spazmına neden olabilmektedir.
Damar tıkanıklığı yaş ve damar sertliği ile beraber yavaş yavaş oluştuğunda iç kulak yapıları zamanla azalan kan dolaşımına adapte olabilir. Bazen sürekli bir dengesizlik hissi oluşabilmekte, aniden ayağa kalkmak ya da hızlı hareketler şikâyetleri artırabilmektedir.
Aniden oluşan tam tıkanıklıklarda şiddetli baş dönmesi genellikle bulantı ve kusma ile birlikte izlenir. Şiddetli şikâyetler birkaç günde azalıp birkaç haftada sağlam kulağın fonksiyonları ele alması ile kaybolmaktadır.
Yüksek tansiyon ya da travmaya bağlı oluşan damar yırtılmalarında ani tam tıkanma benzeri bulgular izlenir.
Tedavi
Damarsal hastalıklara bağlı oluşan baş dönmelerinde tedavide erken dönemde dönme hissini ve bulantı kusma gibi şikayetleri gideren ilaçlarla beraber damar genişletici ilaçlar kullanılmaktadır. Yine erken dönemde denge merkezlerini baskılayarak şikâyetleri azaltan yatıştırıcı ilaçlar kullanılabilir. Nikotin ve kafein gibi damar büzücü özelliği olan maddelerin alınmaması sağlanmalıdır. İç kulak fonksiyonlarını baskılayan yatıştırıcı ilaçlar sağlam kulağın adaptasyon ile denge fonksiyonlarını ele alma sürecini geciktirmemek amacı ile uzun dönem kullanılmamalıdır.
Pozisyonel Baş Dönmesi
Özellikle genç ve orta yaşlarda izlenen baş dönmelerinin en sık nedeni iyi huylu pozisyonel baş dönmesi (Benign Positional Vertigo – BPPV) hastalığıdır.
Bu hastalıkla ilgili bilgiler “Pozisyonel baş dönmesi” başlığı altında verilmiştir..
İleri Yaşa Bağlı Denge Kaybı
Yaşla birlikte oluşan denge problemlerinde en önemli etken iç kulak denge merkezlerini ve denge sinirlerini besleyen kılcal damarlardaki dolaşımın bozulmasıdır. Bu sorun nadir olarak şiddetli şikayete neden olmaktadır. Vestibülde kan dolaşımının azalması, denge organlarındaki hücre fonksiyonlarının bozulmasına bağlı olarak iç kulak kristallerinin dökülmesi sonucunda pozisyonel baş dönmesine neden olabilmektedir. Bu hasta grubunda denge egzersizleri genellikle faydalı olmaktadır. Yaşla birlikte damar reflekslerinin yavaşlaması özellikle yüksek tansiyon nedeni ile tedavi kullanan hastalarda yataktan ani kalkışlarda denge kaybına neden olabilmektedir.
Enfeksiyonlar
İç kulağı etkileyen enfeksiyonlarda erken dönemde hafif bulgular olsa da hassas denge bölgelerini etkilediğinde şiddetli dönme ve bulantı kusma gibi belirtiler ortaya çıkar.
Tedavide enfeksiyon kaynağı hızla giderilmelidir. İşitme kaybı ve enfeksiyonun kafa içine yayılması gibi riskler de olduğundan tıbbi tedaviye hızla cevap alınamayan durumlarda cerrahi tedavi seçenekleri de gündeme gelmektedir.
Vestibüler Nörit
Viral enfeksiyonların denge sinirini ya da beyin sapındaki denge merkezlerini etkilemesi sonucunda haftalar sürebilen şiddetli baş dönmeleri meydana gelebilmektedir. Bu hastalarda klinik bulgular geçtikten sonra denge testlerinin düzelmesi aylar sürebilmektedir. Genellikle sekel kalmadan tam olarak iyileşen bu hastalık nadiren tekrar oluşmaktadır.
Tedavide erken dönemde şiddetli şikâyetlerin giderilmesine yönelik uygulanan tıbbi tedaviyi takiben destekleyici tedavi ve adaptasyon egzersizleri yapılmaktadır.
Metabolik Hastalıklar ve Alerjik Nedenler
Bu grupta baş dönmesi ile birlikte işitme kaybı ve kulak çınlaması da izlenebilir. En sık nedenler tiroid bezi hastalıkları, şeker metabolizması bozuklukları, yiyecek ve solunum alerjileridir.
Tedavide etken olan hastalığa ya da alerjene yönelik uygulamalar yapılır.
Travma
Kafaya gelen darbeler sonucunda iç kulak denge merkezinin ya da iç kulak kan dolaşımının etkilenmesine bağlı olarak meydana gelir. Birlikte çınlama ve veya işitme kaybı oluşabilir.
Tedavide şikâyetleri gidermeye yönelik yatıştırıcılar ve iç kulak kan dolaşımını artıran ilaçlar kullanılır. Genellikle yavaş ta olsa zamanla düzelen bir fonksiyon bozukluğudur.
Otoimmun İç Kulak Hastalığı
Vücut savunma sisteminin (immün sistem) hastalığı sonucunda iç kulağın hasar görmesidir. Baş dönmesi işitme kaybı ve çınlama ile birlikte olabilir.
Tanı kan testleri ile konur.
Tedavide steroidler ve immün sistemi baskılayan ilaçlar kullanılmaktadır. Son yıllarda düşük enerjili lazer tedavisi (Low level laser therapy – LLLT) iç kulaktaki hasarın düzelmesinde etkili olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Tümörler
Denge bozukluğuna neden olan en sık tümoral patoloji denge sinirinden köken alan iyi huylu bir tümör olan nörinomdur. Dengesizlikle birlikte çınlama ve işitme kaybı da genellikle izlenmektedir.
Tedavide tümörün yeri, boyutu, büyüme hızı ve hastanın yaşı, genel sağlık durumu, işitme durumu gibi faktörlere göre sadece izlem, radyoterapi (Gamaknife, Cyberknife) ya da cerrahi seçenekleri arasında karar verilmektedir.
Büyüyen tümör zamanla yakın komşulukta bulunan ve hayati önemi olan beyin sapına bası yapabildiğinden en iyi sonuçlar erken teşhis ve cerrahi ile alınmaktadır.
Meniere Hastalığı
Tekrarlayan baş dönmesi ataklarının en sık nedenlerinden birisi olan Meniere Hastalığı iç kulak sıvısının (endolenf) basıncının artması sonucunda oluşmaktadır.
İç kulağı dolduran sıvılar sürekli olarak bir yandan üretilirken diğer taraftan geri emilmekte ve bir sıvı dolaşımı oluşmaktadır. Bu sistemde meydana gelen problemler üretimin artması ya da geri emilimin azalmasına neden olduğunda sıvı basıncının artması tipik bulguların ortaya çıkması ile sonuçlanmaktadır.
Hastalığın nedeni tam olarak bilinmemekle beraber genetik yatkınlık söz konusu olabilmekte, tipik ataklar metabolik, dolaşımsal, alerjik, otoimmun, toksik ya da emosyonel etkiler sonucunda ortaya çıkabilmektedir. Genellikle tek kulağı etkileyen Meniere Hastalığı, düzensiz aralıklarla tekrarlayan, dakikalar ile saatler arasında sürebilen baş dönmesi atakları ile karakterizedir. Ataklar sırasında genellikle alçak frekansları (pes sesleri) tutan işitme kaybı, kulak çınlaması ve etkilenen kulakta dolgunluk ve basınç hissi de oluşmaktadır.
Baş dönmesi atakları aniden başlayabilmekte ve sıklıkla bulantı ve kusma ile seyreden çok şiddetli dönme hissi oluşmaktadır. Tekrarlayan atakların şiddeti zaman içinde genellikle azalmakta çoğu zaman baş dönmesi atakları arasında hastalarda belirgin bir şikayet ya da bulgu saptanmamaktadır.
Klasik hastalığın yanı sıra daha nadir görülen ve baş dönmesi olmadan işitme kaybı, çınlama ve kulakta dolgunluk şeklinde seyreden hastalık koklear hidrops olarak adlandırılırken işitme şikâyeti olmadan sadece baş dönmesi atakları ile seyreden hastalık vestibüler hidrops olarak isimlendirilmektedir. Tedavi hastalığın her tipi için aynı şekilde uygulanmaktadır.
Meniere Hastalığının Tedavisi
Tedavide tıbbi ve cerrahi yöntemler kullanılabilmektedir. Temel prensip iç kulak sıvı dolaşımını sağlamak ve basıncın artmasını önlemektir. Bu sonuç sağlanmadığında iç kulak denge merkezinin ilaç ya da cerrahi yolu ile yok edilmesi ya da denge sinirinin kesilmesi gibi tahrip edici yöntemler de uygulanabilmektedir.
Hastaların büyük kısmında tıbbi tedavi ile şikâyetlerin giderilmesi mümkün olabilmektedir.
Tedavi içeriği;
- Hastalığın muhtemel nedeni
- Şikayetlerin sıklığı
- Şikayetlerin şiddeti
- Hastanın hastalıktan etkilenme derecesine göre belirlenmektedir.
Temel prensipler;
- İç kulakta dolaşımın düzenlenmesi
- İç kulak sıvı basıncının azaltılması
- İç kulaktaki immünolojik ve veya alerjik reaksiyonların baskılanmasıdır
Tedavide kullanılan başlıca ilaçlar;
- Damar genişleticiler
- İdrar söktürücüler
- Steroidler
- Yatıştırıcı ilaçlardır.
Özel durumlarda immün sistemi baskılayan ilaçlar ya da denge merkezi fonksiyonlarını tahrip eden ilaçlar kullanılabilmektedir. Tıbbi (ilaçla yapılan) tedavilerle istenen sonuçlar elde edilemediğinde cerrahi tedavi seçenekleri gündeme gelmektedir. İşitme ve denge fonksiyonlarını koruyan ve korumayan olmak üzere iki tip cerrahi yaklaşım grubu mevcuttur. Hastalarda işe yarar işitme olduğu müddetçe işitmeyi koruyan cerrahiler tercih edilmektedir.
Son yıllarda giderek daha sık kullanılmaya başlanan kulak içi steroid enjeksiyonları ile hem iyi sonuçlar elde edilmekte hem de steroidlerin tüm vücudu etkileyen ciddi yan etkilerinden kaçınmak mümkün olmaktadır.
Uygulanan işitmeyi koruyucu yöntemlere rağmen şikâyetlerin kontrol altına alınamaması durumunda hasta taraftaki iç kulak denge merkezini tamamen yok etmeye yönelik yöntemler kullanılmakta sonuç olarak normal şekilde çalışan taraftaki denge merkezi kısa sürede tüm fonksiyonları normale yakın şekilde ele alabilmektedir..
Düşük Enerjili Laser Uygulamaları (LLLT)
Meniere hastalığı da dahil olmak üzere iç kulağın hassas işitme ve denge organlarını etkileyerek sinir hücrelerinin hasarına neden olan bütün patolojilerde LLLT başarı ile uygulanmaktadır.
Temel prensibi hasar görmüş hücre ve dokuların kendilerini yenileme ve iyileşme potansiyellerini artırmaya dayanan bu tedavi yöntemi hakkında ayrıntılı bilgi “Düşük Enerjili Lazer Uygulamaları” başlığı altında verilmiştir.